Wystawa „Łódź w Europie. Europa w Łodzi. Ziemia obiecana wczoraj i dziś” prezentowana w siedzibie głównej Muzeum Miasta Łodzi przy ul. Ogrodowej 15 przedstawia dzieje miasta, które rozwijało się w spektakularnym tempie. Wiele czynników, takich, jak polityka centralna, korzystne położenie geograficzne, dostęp do taniej siły roboczej wpłynęło na bezprecedensowe na ziemiach polskich przeobrażenie Łodzi. Choć na wystawie dzieje miasta podzielone są na cztery obszary tematyczne (Ludzie, Metropolia, Postęp i Sukces), to żaden z nich nie mógłby zaistnieć w oderwaniu od łodzian, którzy swoją działalnością doprowadzili do rozwoju swojej „małej ojczyzny”. Mowa oczywiście o największych fabrykantach, którzy dzięki wykształceniu, praktyce, predyspozycjom i czynnikom zewnętrznym osiągali oszałamiające sukcesy. Na przykładzie działalności firm założonych przez najsłynniejszych łódzkich przemysłowców zaprezentujemy wybrane zagadnienia związane z działalnością wielkich łódzkich fabrykantów, o których więcej można się dowiedzieć na wspomnianej wystawie stałej. Zilustrowanie wybranych zagadnień będzie możliwe dzięki dostępności obiektów zdigitalizowanych w ramach zrealizowanego w 2020 roku przez Muzeum Miasta Łodzi projektu „Dzielimy się Łodzią. Digitalizacja i upowszechnianie historii i dziedzictwa Łodzi przemysłowej”, pełny dostęp do zdigitalizowanego zasobu znajduje się na stronie digital.muzeum-lodz.pl
Początki i przekształcenia własnościowe
Początkowo fabryki włókiennicze były firmami zarządzanymi jednoosobowo przez swego twórcę. Choć do wielu zabudowań fabrycznych w Łodzi przylgnęły określenia pochodzące od nazwisk założycieli firm, to w latach 80. XIX wieku właściciele albo ich potomkowie rozpoczęli przekształcanie firm w spółki akcyjne, których udziałowcami stawali się głównie członkowie rodzin założycieli. W takiej formie firmy funkcjonowały jeszcze w okresie międzywojennym. Akcjonariuszy było coraz więcej, co związane było z jednej strony z odsprzedażą udziałów przez niektórych, a z drugiej z coraz dalszym podziałem majątku w ramach dziedziczenia. W tym miejscu warto zauważyć, że rodziny fabrykanckie łączyły się poprzez małżeństwa, które najczęściej służyły interesom fortun przemysłowców – można by je nazwać „dynastycznymi”.
Obrót finansowy
Imponujący rozwój Łodzi mógł mieć miejsce tylko w przypadku sprzyjających warunków ekonomicznych. Tak się złożyło, że władze rosyjskie w XIX wieku prowadziły dość liberalną politykę gospodarczą, która pozwoliła na swobodne rozwijanie przemysłu i handlu. Do tego potrzebne były środki finansowe. Początkowo kredytów udzielał głównie Bank Polski, później różnego rodzaju instytucje finansowe, jak banki prywatne czy Towarzystwo Kredytowe miasta Łodzi. Obieg pieniężny w państwie rosyjskim był dość wąski, co było kontynuowane w II Rzeczpospolitej. Kredyt bankowy był dość drogi i trudno dostępny, kwitły więc pożyczki kupieckie i prywatne. W obiegu znajdowały się różnego rodzaju papiery wartościowe i weksle, które również były przedmiotem handlu.
Sieć współpracy
Łódź stała się prężnym ośrodkiem przemysłowym i wielkim konkurentem dla Moskwy i Petersburga. Wśród powodów tego stanu rzeczy były ożywione kontakty łódzkich fabrykantów z Niemcami, Wielką Brytanią i innymi krajami zachodnimi, skąd do miasta trafiały nowości zarówno techniczne, jak i modowe. Z jednej strony decydowała o tym bliskość geograficzna, a z drugiej liczne kontakty osobiste przedsiębiorców łódzkich pochodzenia niemieckiego. Ponadto w Łodzi znajdowały się biura handlowe zagranicznych firm technicznych, dzięki którym można było szybko i łatwo zamawiać artykuły potrzebne do produkcji przemysłowej. Oczywiście działało to też w drugą stronę – łódzkie firmy wykonywały zamówienia dla kontrahentów zagranicznych.
Organizacja pracy
Wiek XIX przyniósł zmiany w życiu ludzi, którzy musieli przystosować się do pracy w przemyśle. Wiązało się to z wieloma niedogodnościami – pracą w określonych godzinach, niewielką liczbą przerw, pełnym podporządkowaniem przełożonym. Kłopot z przystosowaniem mieli zwłaszcza ludzie przyzwyczajeni do pracy w rolnictwie, która wyglądała zupełnie inaczej. Organizacja pracy w przemyśle była konkretną wiedzą, którą wdrażano na różnych szczeblach. Opierała się na hierarchii służbowej, w której centralną rolę pełnił majster, kontrolujący pracę podległych pracowników. Posłuszeństwo i dyscyplinę wymuszały regulaminy fabryczne, w których obecny był cały system kar i nakazów, obowiązujący wszystkich zatrudnionych. Niestety, często nadużywano go wbrew interesom robotników.
Wpływ na relacje społeczne
Rozwój Łodzi oparty był na dwóch grupach społecznych: szybko bogacącej się stosunkowo nielicznej burżuazji przemysłowej i ogromnych rzeszach robotników. Przepaść między nimi była ogromna a każde środowisko wytworzyło własne normy i obyczaje. Przepływ pomiędzy tymi grupami był minimalny, a wpływ bogatych na biednych olbrzymi. Wiązało się to z dużą odpowiedzialnością, nie było bowiem praktycznie żadnych instytucji publicznych, które mogłyby rozwiązywać kwestie społeczne. Stąd liczne towarzystwa dobroczynności i akcje filantropijne, ale też działalność fabrykantów na rzecz poprawy jakości życia swoich pracowników: budowa szpitali, przytułków, ale też domów pracowniczych i całych osiedli, które wznosiły najbogatsze firmy.
Organizator, patronaty i partnerzy
