Noc listopadowa 1918 r. przyniosła Łodzi długo wyczekiwaną wolność. Na łamach pierwszego w wyzwolonym mieście numeru „Nowego Kuriera Łódzkiego” 12 listopada 1918 roku pisano: „Wielka chwila na którą czekały pokolenia całe – nadeszła! Pękły okowy, zerwano na strzępy kajdany, krępujące przez 100 przeszło lat Polskę – Nareszcie jesteśmy wolni! Zupełnie wolni! (…) Nareszcie staliśmy się gospodarzami we własnym kraju”. 

Po odzyskaniu niepodległości należało zaprowadzić w mieście ład i porządek, zapewnić łodzianom bezpieczeństwo, zorganizować lokalną władzę. Zadanie nie było łatwe szczególnie w Łodzi, mieście pełnym kontrastów i przeciwieństw. Żyli tutaj obok siebie, wspólnie pracując  i spędzając czas wolny, ale też nierzadko razem świętując przedstawiciele trzech najbardziej liczebnych narodowości: Polacy, Żydzi i Niemcy.

Już w 1919 r. wprowadzono powszechny siedmioletni obowiązek nauczania, organizowano kursy doszkalające, zaczęły powstawać szkoły wieczorowe. Poza szkołami polskimi i niemieckim w Łodzi działały placówki oświatowe prowadzone przez wyznawców religii mojżeszowej. Społeczność żydowska miała w mieście swoje synagogi i domy modlitwy, dość sprawnie funkcjonowała w Łodzi Gmina Żydowska, na czele której w 1919 r. stał Eliezer Lejb Treistman.

Cechą charakterystyczną łódzkiej społeczności było jej zróżnicowanie – religijne, polityczne, kulturowe i oczywiście ekonomiczne. Niejednorodne wewnętrznie było również środowisko żydowskie, które u progu niepodległej Łodzi odegrało istotną rolę kulturotwórczą w mieście, w znaczący sposób kształtując jego wizerunek. W Łodzi nie brakowało syjonistów, socjalistów, ortodoksów, Żydów religijnych i postępowych. Żyli i pracowali tu wybitni żydowscy twórcy kultury, artyści, naukowcy, działacze społeczni i polityczni. Wszyscy wspólnie budowali miasto, egzystowali obok siebie, zgodni lub mniej tolerancyjni wobec zwyczajów innych. Niektórzy asymilowali się z miejscową ludnością polską przejmując jej wzorce kulturowe.

Z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości liczba ludności żydowskiej w Łodzi nie wzrastała już tak szybko, ale Łódź była w tym czasie drugim miastem w kraju z najwyższym odsetkiem wyznawców religii mojżeszowej. Pomimo większych swobód politycznych, ekonomiczna sytuacja Żydów nie była już tak dobra jak przed I wojną światową. To jednak nie spowodowało zmniejszenia ich aktywności na polu nauki, kultury, sztuki czy polityki. Ze społeczności żydowskiej wywodzili się znani lekarze, dziennikarze, literaci, publicyści, malarze i artyści. Z ich inicjatywy w Łodzi rozwijała się działalność kulturalna, publicystyczna, powstawały stowarzyszenia, organizacje i ugrupowania artystyczno-literackie. Dbano również o edukację (nie tylko tą religijną) żydowskich dzieci i młodzieży, wydawano w Łodzi żydowską prasę i literaturę, organizowano wystawy dzieł sztuki. Do wybuchu II wojny światowej Łódź pozostawała ważnym i znaczącym ośrodkiem sztuki żydowskiej w Polsce. Po 1939 r. środowisko żydowskich plastyków właściwie przestało istnieć.

Gwałtowny chaos, przewartościowanie wszystkich pojęć jest
naszą teraźniejszością w spienionym przestworzu wszelkich
namiętności i cierpień. Trudno jest dziś ocenić rozedrganą na
nowo duszę świata, i niemożliwe jest, kiedy toczy się walka
wulkanicznych zjawisk, usłyszeć wszechpotężną ciszę nowego
początku i wieczności. To co trywialne, zrupieciałe, będzie zniweczone w tyglu naszej t e r a ź n i e j s z o ś c i, jego przeznaczeniem jest – zostać
pochłoniętym przez zapomnienie.
A my, my inicjujący, i d z i e m y zmienić wartę, a dźwięki
naszych bębnów rozpętują nawałnicę istnienia.
Z nami jest Bóg, Bóg wieczności, piękna i potężnej prawdy! On
nam pomaga budzić dusze z gnuśności – do świetlistego dnia, do dnia błękitu nieba i purpury.
Za sztukę! Za młody, piękny język jidysz!
I za odwieczny język proroków!
Bez piękna świat nie może być odmalowany!

„Jung-Idisz” 1919, z. 1, s. 2
tłum. Joanna Lisek, z wykorzystaniem przekładu Zbigniewa Targielskiego

Do gwiazd!

My, młodzi, my – radosna, rozśpiewana hałastra,
idziemy nieznaną drogą
w głębokie dni melancholii,
w noce – wypełnione trwogą
per aspera ad astra!
I stają się łzy – gwiazdami,
i stają się gwiazdy – łzami,
głusi słyszą nagle granie,
martwi czują pożądanie,
życzenia są już spełnieniami…
– Czy do gwiazd droga ciężka przed nami?!
Hej, a po co to dumanie!
Co nam pisane, to się stanie!
Radość nastanie i kochanie,
gdy w górę wzniesiesz swe wołanie,
wiernie odpowie niebo na nie!
Ha-ha! Niedźwiedzi taniec trwa!

Per aspera ad astra!

Idziemy nieznaną drogą
w głębokie dni melancholii,
w noce – wypełnione trwogą –
my, młodzi, my – radosna, rozśpiewana hałastra!

Mosze Broderzon, „Jung-Idisz” 1919, z. 2 [nr 2-3], s. 6-7
tłum. Natalia Krynicka, Joanna Lisek, Monika Polit, Karolina Szymaniak

Mojżesz Broderson, fotograf nieznany

Poeta, malarz, rysownik, reżyser, dramaturg, tłumacz. Urodzony w Moskwie, dzieciństwo spędził u dziadków w Nieświeżu, gdzie uczęszczał do chederu. Po przeprowadzce do Łodzi zamieszkał wraz z rodzicami i podjął naukę w Szkole Handlowej. W roku 1914 wyjechał do Moskwy. Podczas pobytu w Rosji nawiązał kontakty z tamtejszą awangardą artystyczną. W 1917 r. wraz innymi twórcami, m.in. Eleazarem Lisickim (El Lissizkim) założył Towarzystwo dla Kreacji Estetyki Idysz, w tym czasie również zajmował się tłumaczeniem Błoka, publikował wiersze agitacyjne.

Po zakończeniu I wojny światowej powrócił do Łodzi, gdzie współtworzył grupę Jung Idysz. W latach 20. należał do czołowych postaci łódzkiej awangardy, utrzymywał też relacje ze środowiskiem warszawskim skupionym wokół pisma „Chaliastre”. W 1922 r. wraz z Jecheskielem M. Najmanem, Icchokiem Braunerem i Henochem Kohnem utworzył pierwszy żydowski teatr marionetek „Chad-gadje” (Koźlątko), a w 1927 r. z żoną Sonią z Mandelbaumów, „poetycką trybunę w języku jidysz, w barwach i słowach” tj. Artystyczno-Rewolucyjny Teatr (cafe theatre) – „Ararat”. W 1939 r. wyjechał do Białegostoku, stamtąd przeniósł się do Moskwy gdzie w 1948 roku został aresztowany, wywieziony do łagrów (1952-1956) w Azji Środkowej. Wkrótce po repatriacji do Polski, zmarł w Warszawie. Był autorem utworów poetyckich i satyrycznych, stworzył libretto do opery Dawid i Batszewa oraz scenariusz do filmu Frejliche Kabconim (Weseli biedacy), współpracował z gazetami żydowskimi.

Mojżesz Broderson, fotograf nieznany

Portret Mojżesza Brodersona, rysunek, autor nieznany

Głos Poranny, 1933

Jankiel Adler, fotograf nieznany

Malarz, grafik, ilustrator, poeta, scenarzysta. Urodził się w Tuszynie pod Łodzią w rodzinie chasydzkiej jako jedno z dwanaściorga dzieci Eliasza i Chany Łai z domu Fiter. Około 1912 roku wyjechał do Belgradu, aby tam w pracowni swojego wuja uczyć się zawodu grawera. Po roku przeniósł się do Niemiec, gdzie w 1917 rozpoczął studia w Kunstgewerbeschule w Barmen (Wuppertal) u prof. Gustava Wiethuchtera. Nawiązał wtedy kontakt z grupą artystyczną Das Junge Rheinland z Düsseldorfu. W latach 1919-1920 współtworzył grupę Jung Idysz, współpracował również z poznańską grupą artystyczną Bunt. W okresie 1920-1933 mieszkał i tworzył w Düsseldorfie, nawiązał kontakty z radykalnym lewicowym ugrupowaniem Die Aktion. W 1933 r. wystawiał swoje prace w Nowym Jorku, a w 1935 r. w Warszawie i w Łodzi. Był kierownikiem artystycznym i scenografem filmu Za grzechy. Wojna zastała go we Francji, gdzie w 1940 r., jako ochotnik wstąpił do polskiej armii. Po demobilizacji w 1943 r., pozostał w Anglii, gdzie zmarł 25 kwietnia 1949 r. w Aldbourne.

Jankiel Adler, fotograf nieznany

Marek Szwarc, fotografia prasowa

Malarz, grafik, rzeźbiarz, metaloplastyk, poeta, krytyk artystyczny. Urodzony w Zgierzu, syn Izuchera Szwarca, działacza syjonistycznego. Uczył się rysunku w łódzkiej szkole Jakuba Kacenbogena. W latach 1908-1910 uczęszczał do Żydowskiej Szkole Rzemieślniczej Talmud-Tora, gdzie zaprzyjaźnił się z Jecheskielem Mojżeszem Najmanem. W 1910 r. dodatkowych lekcji rysunku udzielał mu Icchok Brauner. W latach 1910–1914 przebywał w Paryżu, studiując początkowo w Académie Espagnole, następnie École des Beaux-Arts, pod kierunkiem Antonina Mercié. Wraz z Josefem Czajkowem, Leo Koenigiem Izaakiem Lichtensteinem założył pismo „Machmadim” z ilustracjami nawiązującymi do tradycji dekoracyjnej diaspory – ornamentyki synagogalnej i rzemiosła. W 1912 r. był w Hiszpanii i Włoszech. Jego artystyczny debiut w Paryżu miał miejsce w 1913 r. na Salonie Jesiennym. W 1914 r. wrócił do Zgierza, następnie podróżował po Rosji i Besarabii, krótko przebywał w Odessie. W 1918 r. wrócił do Polski i zapisał się na studia do krakowskiej Akademii Sztuk Pięknych, jednak ostatecznie zrezygnował z nauki. W 1918 r. wziął udział w dwóch wystawach Stowarzyszenia Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych w Łodzi. Od 1919 r. należał do awangardowej grupy Jung Idysz, utrzymywał też kontakty z poznańskim Buntem. Po ślubie z Eugenią (Giną) Pinkus przeniósł się do Puszczykowa pod Poznaniem. W 1920 r. przyjął chrzest, następnie pod wpływem Henryka Glicensteina powrócił do judaizmu, by w 1921 r. ponownie poddać się konwersji. Od 1920 r. na stałe mieszkał w Paryżu. Pod wpływem relacji z francuskim filozofem Jeanem Maritain’em dążył w swej sztuce do syntezy tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej. Wystawiał m.in. w Paryżu, Warszawie, Łodzi, Białymstoku, Nowym Jorku, Berlinie. Po wybuchu II wojny światowej wstąpił do polskiej armii we Francji. Zmarł w Paryżu w 1958 r.

Marek Szwarc, fotografia z indeksu ASP w Krakowie, fotograf nieznany

Rzeźbiarka, malarka, graficzka, projektantka biżuterii. Urodzona w Łodzi w zamożnej chasydzkiej rodzinie właściciela tkalni. Siostra artysty Icchoka (Wincentego) Braunera i pianistki Eugenii Brauner. Była członkinią awangardowej grupy Jung Idysz. Ilustrowała m.in. tomik poezji M. Brodersona pt. Improwizacje (1919), w 1921 roku zaprojektowała okładkę i stronę tytułową pisma Tańczący Ogień (1920). Jest autorką ilustracji do książki Dawida Zytmana Ojf wajtkajten krajznde fal ich (1921). W latach 1921– 1922 studiowała rzeźbę w Berlinie. W 1923 roku na Międzynarodowej Wystawie Młodej Sztuki w Łodzi zaprezentowała małe rzeźby z kości słoniowej i batiki. Pięć lat później (1928) w salonie Czesława Garlińskiego wystawiła 52 prace, m.in. biżuterię, figurki ceramiczne i ręcznie malowaną porcelanę. Lata wojny przeżyła prawdopodobnie w łódzkim getcie, skąd na koniec wywieziono ją do obozu w Auschwitz. Przeżyła okupację, zmarła w 1949 r. w Warszawie.

Henoch (Henryk) Barczyński, fotografia prasowa

Malarz, grafik. Urodził się w Łodzi w rodzinie niezamożnego krawca. Jako mały chłopiec uczęszczał na lekcje rysunku do szkoły Jakuba Kacenbogena. W latach 1915-1916 uczył się w pracowni Henryka Glicensteina w Warszawie. Zadebiutował w 1917 r. na „Salonie Wiosennym” Towarzystwa Zachęty Sztuk Pięknych w Warszawie. W 1918 r. zaprezentował swoje prace na dwóch wystawach Stowarzyszenia Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych w Łodzi. W 1919 r. jego linoryty o tematyce żydowskiej zostały opublikowane w łódzkim piśmie „Jung Idysz”. W latach 1919-1926 studiował w Dreźnie. W 1925 r. otrzymał I nagrodę w konkursie Czerwonego Krzyża na plakat. Po zakończeniu studiów podróżował po Europie, odwiedzając Francję i Hiszpanię. W latach 1927-1933 mieszkał w Berlinie. Po powrocie do Łodzi pozostawał w bliskich relacjach z rodziną Icchaka Kacenelsona. W 1929 r. jego dwa obrazy z widokami miejskim z Darmstadt i Łodzi ukazały się na łamach wiedeńskiego pisma „Menorah”. W latach 30. należał do Związku Zawodowego Polskich Artystów Plastyków w Łodzi. Do 1939 r. wystawiał m.in. w Warszawie (1934, 1938), i Łodzi (1934, 1937, 1939). Po zajęciu Łodzi przez Niemców w 1939 r., wyjechał do Tomaszowa Mazowieckiego. Zginął w 1941 r.

Nasz przegląd Ilustrowany dodatek R 12 nr 5 1934, autop. H. Barczyński

Pola Lindenfeld, fotografia prasowa

Rzeźbiarka, graficzka, członkini grupy Jung Idysz, utrzymywała kontakt z poznańskim ugrupowaniem ekspresjonistycznym Bunt. Urodzona w Łodzi, w rodzinie zamożnego przemysłowca, w 1919 r. wyjechała na studia do Berlina. W latach 20. i 30. przebywała w Paryżu i Palestynie. Rzeźbiła akty, głowy, maski. Od 1922 r. mieszkała w Wiesbaden, później w Paryżu i Palestynie. Jej prace prezentowane były m.in. na wystawach w Białymstoku, Łodzi, Warszawie. W 1922 r. brała udział, wraz z innymi artystami związanymi z Jung Idysz w Międzynarodowej Wystawie Nowej Sztuki w Düsseldorfie. Grafiki Lindenfeld były publikowane w czasopismach „Zdrój”, „Jung Idysz”, „Tańczący Ogień”. W 1939 r. przyjechała do Polski, gdzie zastała ją wojna. Zginęła w getcie łódzkim.

Icchak Kacenelson, fotografia prasowa

Pedagog, poeta, dramaturg piszący w języku hebrajskim i jidysz. Urodzony w Koreliczach na Białorusi, po objęciu przez ojca posady dyrektora chederów w Zgierzu i Łodzi, zamieszkał z rodzicami w Łodzi. Początkowo uczył się w szkołach religijnych, później zainteresował się świecką kulturą żydowską. Od 1899 r. publikował swoje wiersze w lokalnych czasopismach. W celach zarobkowych zatrudnił się w fabryce, nie porzucając działalności literackiej. W 1910 r. opublikował dwa tomiki poezji pt. Dimdumin. W latach 1919-1939 prowadził w Łodzi przy ulicy Zawadzkiej prywatną szkołę i hebrajskie gimnazjum. Zaangażowany w łódzkie życie artystyczne, współpracował blisko z grupą Jung Idysz. Wydawnictwo założone przez grupę opublikowało jego dramaty Fatima (1920) oraz Tarszisz (1923). W czasie II wojny światowej przebywał w getcie warszawskim, gdzie współpracował z tajnym archiwum założonym przez E. Ringelbluma. W 1943 r. został wywieziony przez gestapo do obozu Vittel we Francji, a następnie do Auschwitz, gdzie zginął w komorze gazowej. Najsłynniejszy jego utwór, poemat Pieśń o zamordowanym żydowskim narodzie, został napisany w obozie we Francji. Tam zakopany i ukryty w butelkach został odnaleziony po wojnie. 

Malarka, rzeźbiarka, graficzka i scenografka. Urodzona w Łodzi w zasymilowanej rodzinie. W 1918 r. jej prace zaprezentowane zostały na Wystawie Wiosennej Stowarzyszenia Artystów i Zwolenników Sztuk Pięknych w Łodzi. W 1919 r. związała się z grupą Jung Idysz, z którą wystawiała w salach Pasażu Warnholza w Białymstoku (1919). Prawdopodobnie około 1919 r. rozpoczęła studia artystyczne w Berlinie, gdzie przyjaźniła się m.in. z poetą Rachelą Lipstein (wykonała ilustracje do tomu „Zwischen dem Abend Und Morgenrot, wyd. Łódź, 1921) i z twórcą „Greka Zorby” Nikosem Ksanakisem. Po powrocie do Łodzi w połowie lat 20., wraz z Idą Brauner prowadziła pracownię batiku. Jako scenografka i projektantka kostiumów teatralnych współpracowała w Łodzi z teatrem Ararat i z Hebrajskim Studiem Dramatycznym, w Warszawie z Azazelem oraz awangardowym Jung Teater. Po wybuchu wojny znalazła się w łódzkim getcie, gdzie mieszkała z nauczycielką Anną Nachumow. Prawdopodobnie zginęła w Auschwitz.

Malarka, rysowniczka, rzeźbiarka, twórczyni batików. Urodzona w Łodzi, pochodziła z zamożnej, zasymilowanej rodziny. Po ukończeniu szkoły średniej w Łodzi, studiowała w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie u profesora S. Majewskiego, następnie w Lehr-u. Versuch-Ateliers für Angewandte und Freie Kunst w Monachium pod kierunkiem Wilhelma von Debschitza, a także sztukę stosowaną w Kunstgewerbeschule w Zurychu. Początkowo malowała martwe natury, pejzaże i portrety. Po powrocie do Łodzi w 1917 r., zainteresowała ją rzeźba. W 1919 roku związana była z łódzką grupą Jung Idysz. W latach 20. i 30. pracowała jako nauczycielka historii sztuki i rysunku w łódzkich gimnazjach. W połowie lat 20. wyszła za mąż za Szymona Dawidsona, członka socjalistycznej partii Bund. W 1939 r., tuż po wybuchu wojny wraz z dziećmi uciekła do Rosji. Po 1945 r. wyjechała z Europy. Zmarła w Stanach Zjednoczonych w San Antonio, Texas.

Urodziła się 17 grudnia 1897 roku w rodzinie, utalentowanego muzycznie skierniewickiego fotografa Lipmana Karp i Bruchy z Fersztenbergów. Miała sześć sióstr z których wszystkie zostały fotografistkami, ona jedna malarką. Studiowała malarstwo w Akademii Sztuk Pięknych w Wiedniu. Po studiach zamieszkała w Łodzi. Zilustrowała wówczas zbiór poezji Chaima Krula – Himlen In opgrunt (Niebiosa w otchłani). W 1925 wyemigrowała  do Paryża gdzie wystawiała swoje prace w Salonie Niezależnych, Salonie Jesiennym i Salonie Majowym. Pod wpływem malarstwa Sisley’a, Cezanne’a, Ecole de Paris tworzyła sceny rodzajowe (częstym tematem jej prac są muzycy), martwe natury, portrety. Miała pracownię przy słynnym bulwarze Saint Germain. Zmarła w Paryżu, 11 czerwca 1970 roku.

Urodzona w Warszawie w zamożnej chasydzkiej rodzinie Prywesów. W 1919 r. poślubiła łódzkiego przedsiębiorcę Maksa (Menachema Mendla) Szydłowskiego. Mieli dwie córki, Annę i Marysię. Miłośniczka sztuki i literatury, w latach 20. wraz z mężem prowadziła salon artystyczny w Łodzi przy ulicy Długiej [Gdańskiej]. Jej nazwisko, jako osoby nadzorującej redakcję, pojawiło się na ostatniej stronie trzeciego zeszytu „Jung Idysz” w 1919 r. W 1933 r. Szydłowscy przenieśli się do Warszawy. Zginęła w 1943 r. Jej symboliczny grób znajduje się na cmentarzu żydowskim w Warszawie.

Malarz, grafik, autor tekstów poświęconych sztuce. Urodzony w Warszawie, syn Izraela i Heleny ze Szrajberów. W latach 1904–09 studiował w Szkole Sztuk Pięknych w Warszawie przy ul. Wierzbowej 8, a następnie Hożej 33. Edukację artystyczną kontynuował w Akademii Sztuk Pięknych w Antwerpii (1909–10), École des Beaux-Arts oraz École des Arts Décoratifs w Paryżu (1911–12), gdzie po raz pierwszy zetknął się z kubizmem, zyskując bodziec do własnych, nowatorskich poszukiwań. W latach 1913–15 studiował w pracowni Jana Kauzika w Szkole Rysunkowej w Warszawie. Na początku lat 20. w życiu Berlewiego nastąpiły dwa przełomy,: pierwszy gdy obejrzał przedstawienie „Dybuk” wystawione przez Trupę Wileńską w Warszawie, dzięki czemu wplótł w swoją twórczość tematykę żydowską; drugim była znajomość z El Lissitzkim, za pośrednictwem którego poznał głębiej problematykę suprematyzmu i konstruktywizmu. W latach 1922–23 mieszkał w Berlinie, działając w kręgach awangardowych i lewicowych. Tam ostatecznie wykrystalizował się jego styl i poglądy na sztukę. Wystawiał z Novembergruppe w Grosse Berliner Kunstausstellung, wziął udział w Kongresie Postępowych Artystów w Düsseldorfie (1922). Utrzymywał kontakty z takimi artystami jak Stanisław Kubicki, Jankiel Adler, Theo van Doesburg, Viking Eggeling (poświęcił mu artykuł w „Albatrosie”), Laszlo Moholy-Nagy, Hans Richter, Mies van der Rohe. Podczas pobytu w Berlinie opracował założenia swojej najważniejszej koncepcji artystycznej „Mechano-Faktury”, którą w 1924 roku zdecydował się ogłosić drukiem, publikując na łamach berlińskiego pisma „Der Sturm” (artykułowi towarzyszyła wystawa w Galerie Der Sturm). Po powrocie do Warszawy w 1923 r., związał się z podobnymi mu, poszukującymi i eksperymentującymi artystami, m.in. Szczuką, Żaronowerówną, Stażewskim, Strzemińskim. W latach 1924–26 należał do Grupy kubistów, konstruktywistów i suprematystów Blok, współpracował też z wydawanym przez nią pismem. 14 marca 1924 r. zorganizował własną Wystawę Prac Mechano – Fakturowych w salonie automobilowym Astro-Daimlera w Warszawie. W tym samym, 1924 r. założył w Warszawie Biuro Reklama-Mechano, służące upowszechnianiu zasad druku funkcjonalnego, w którym „pracował” z poetami Stanisławem Bruczem i Aleksandrem Watem. W 1927 miał indywidualną wystawę portretów w Żydowskim Towarzystwie Krzewienia Sztuk Pięknych w Warszawie, w Klubie Artystycznym poznał i uczestniczył w odczytach Kazimierza Malewicza „Analiza kierunków współczesnych w sztuce”. W 1928 wziął udział w Salonie Modernistów w Warszawie, a następnie przeniósł się na stałe do Paryża, gdzie prowadził pracownię przy Rue Leclerc nr 5. Okres wojny spędził, ukrywając się przed Niemcami, w Nicei. Do zasad mechanofaktury powrócił Berlewi w 1957 r., wpisując się ponownie w nurt sztuki abstrakcyjnej. Artysta uznany został za prekursora op-artu. W okresie powojennym jego prace prezentowane były na wielu wystawach indywidualnych i zbiorowych.

Zespół teatru Ararat, 1931. Irmina Gadowska, Katedra Historii Sztuki Uniwersytetu Łódzkiego. „Don Kichot” sztuki. Zarys twórczości Icchoka (Wincentego) Braunera (1887-1944)

W roku 1922 Mojżesz Broderson razem z pisarzem, Jecheskielem M. Najmanem, kompozytorem Henochem Konem i malarzem Wincentym Braunerem zakładają pierwszy teatr marionetek jidysz w Polsce Chad-gadje (Koźlątko). Ogłoszenia prasowe wskazują, że był to raczej teatrzyk skeczów i popularnej piosenki niż teatr artystyczny. Marionetki były dziełem Wincentego Braunera, a muzykę komponował Henoch Kon. Razem z Szejne-Miriam, żoną Brodersona, akompaniowali na fortepianie piosenkom i recytacjom.

Łódzka premiera miała miejsce w dniu 1 grudnia w sali Filharmonii, przy ulicy Dzielnej 20 (dziś ul. G. Narutowicza). Pożegnalny występ odbył się 12 stycznia 1923 w sali Filharmonii, z okazji pierwszej rocznicy powstania Chad-gadje. Zamieszczona w prasie reklama świadczy, że przedstawienie miało charakter satyryczny, ośmieszający żydowskich notabli miasta.

W 1927 roku powstał w Łodzi Żydowski Rewiowo-Kameralny Teatr Ararat, założony przez Mojżesza Brodersona. W repertuarze teatru znajdowały się teksty Abrahama Goldfadena, Icchoka Lejba Pereca, Mojżesza Kulbaka, Mojżesza Nadira oraz humoreski Józefa Tunkela i Jakuba Oberżanka.

Eksperymenty w teatrzyku marionetek Chad-gadje, a później współpraca z programami warszawskiego Azazela znalazły swoje apogeum w przygodzie łódzkiego Araratu. Tutaj Broderson realizuje marzenie całego życia, jednocząc  poszczególne dziedziny literatury i sztuki: poezji i dramaturgii z muzyką i scenografią.

„Przedstawienia Chad-gadje odbywają się zwykle w niewielkiej salce i przy raczej nielicznej publiczności. A jednak występom w dużej Sali Filharmonii towarzyszyły huczne oklaski”, czytamy w piśmie Teater und Kino, z dnia 8 grudnia 1922 roku.

Fragmenty z książki: Gilles Rozier. Mojżesz Broderson. Od Jung Idysz do Araratu

Filharmonia w Łodzi, z książki: Gilles Rozier. Mojżesz Broderson. Od Jung Idysz do Araratu 

Przedstawienie Teatru Ararat, Gilles Rozier MOJŻESZ BRODERSON. OD JUNG IDYSZ DO ARARATU

Przedstawienie teatru Ararat, Gilles Rozier MOJŻESZ BRODERSON. OD JUNG IDYSZ DO ARARATU