Wstęp

lon_tmp
lon_tmp

„Łódzkie Oblicza Niepodległej” to wystawa będąca cyfrową wersją publikacji pod tym samym tytułem. Obie zostały przygotowane przez Muzeum Miasta Łodzi na okoliczność setnej rocznicy odzyskania przez Polskę niepodległości w nawiązaniu do wieloletniego programu „Niepodległa”.

Miejscem, w którym w symboliczny sposób przenikają się historie związanych z Łodzią ludzi, zaangażowanych w trwające ponad sto lat zmagania o własne państwo, a później w zabiegi o utrzymanie niepodległego bytu, jest Stary Cmentarz przy ulicy Ogrodowej. Jako najstarsza nekropolia naszego miasta Stary Cmentarz stanowi część obszarowego Pomnika Historii pod nazwą „Łódź – wielokulturowy krajobraz miasta przemysłowego”. Nekropolię wyróżniają niezwykłe wartości historyczne i zabytkowe. Jej rangę podkreślają miejsca upamiętniające postaci związane ze szczególnymi wydarzeniami w historii Polski, takimi jak dziewiętnastowieczne powstania narodowe, walki o odzyskanie niepodległości w latach 1914-1918 oraz o jej obronę w 1920 i 1939 roku.

Wystawę podzielono na pięć rozdziałów tematycznych, w których zaprezentowano sylwetki wybranych postaci oraz materiał ilustracyjny pochodzący głównie ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi. Cennym uzupełnieniem wystawy jest interaktywna mapa Starego Cmentarza, na której zaznaczono miejsca, gdzie znajdują się pomniki nagrobne sześćdziesięciu postaci. Mapę wykonał zespół pracowników Zakładu Geoinformacji Uniwersytetu Łódzkiego.

Tematy

Aktywny opór. Powstańcy i rewolucjoniści epoki zaborów

W wyniku rozbiorów dokonanych przez sąsiadów Polska utraciła niepodległość na 123 lata. W tym czasie powstało wiele pomysłów na odzyskanie wolności – jednym z nich było powstanie z bronią w ręku. Chociaż wszystkie te zrywy zakończyły się dla Polaków tragicznie, stały się symbolami bohaterstwa i nierównej walki, w którą zaangażowanych było także wielu mieszkańców Łodzi. Nazwiska powstańców przeszły do historii i pozostaną w niej na trwałe.

Andrzej Rosicki (1814-1904)

Ratusz przy Nowym Rynku (pl. Wolności) w Łodzi. Ze zbiorów MMŁ.
Ratusz przy Nowym Rynku (pl. Wolności) w Łodzi. Ze zbiorów MMŁ.

Samorządowiec, działacz społeczny, prezydent Łodzi. Pochodził z rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych i społecznikowskich. Pełnił funkcję burmistrza Sochaczewa, a od 1862 roku piastował urząd prezydenta Łodzi (był pierwszym Polakiem na tym stanowisku). Chcąc usprawnić eksport łódzkich fabryk, zabiegał o doprowadzenie do Łodzi linii kolejowej. W styczniu 1865 roku został usunięty ze stanowiska, m.in. za pomoc udzielaną powstańcom styczniowym. Współtworzył Towarzystwo Kredytowe Miasta Łodzi, będąc dyrektorem tej instytucji do końca swojego życia (17.01.1904 roku).

Dariusz Nowiński 

Gmach Towarzystwa Kredytowego Miasta Łodzi. Ze zbiorów MMŁ.
Gmach Towarzystwa Kredytowego Miasta Łodzi. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Andrzeja Rosickiego, autor nieznany. Wikimedia Commons.
Portret Andrzeja Rosickiego, autor nieznany. Wikimedia Commons.
Pomnik nagrobny Andrzeja Rosickiego, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Andrzeja Rosickiego, fot. P. Augustyniak.

Antoni i Anastazy Bittdorf

Order Virtuti Militari przyznany Anastazemu Bittdorfowi przez powstańców listopadowych (rewers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Order Virtuti Militari przyznany Anastazemu Bittdorfowi przez powstańców listopadowych (rewers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.

Antoni Bittdorf (1802-1860)

Jego przodkowie przybyli do Polski z Austrii pod koniec XVIII wieku, zachęceni dobrymi warunkami oferowanymi osadnikom przez właścicieli ziemskich. Asymilację ułatwiało wspólne z miejscową ludnością wyznanie katolickie. Antoni zamieszkał w Łodzi w 1827 roku Był właścicielem browaru i pierwszej murowanej kamienicy na rynku Nowego Miasta (obecnie pl. Wolności). Był radnym i ławnikiem miejskim, starszym cechu szewców. Wspierał powstanie listopadowe. Jego synowie walczyli w powstaniu styczniowym.

Anastazy Bittdorf (1840-1900)

Farbiarz, syn Antoniego, radnego i ławnika miejskiego. Wywodził się z rodziny o niemieckich korzeniach, spolonizowanej, wyznania katolickiego. Uczęszczał do Łódzkiej Szkoły Realnej, później wyuczył się farbiarstwa. Zaangażowany w przygotowanie powstania styczniowego –  wziął w nim czynny udział, walczył w bitwie pod Dobrą. Był również instruktorem kosynierów w oddziale rotmistrza Roberta Skowrońskiego. Schwytany i zesłany w głąb Rosji. W 1870 roku powrócił do Łodzi i założył farbiarnię przy ul. Ogrodowej.    

Alina Jabłońska

Pomniki nagrobne rodziny Bittdorfów, fot. P. Augustyniak.
Pomniki nagrobne rodziny Bittdorfów, fot. P. Augustyniak.
Uroczyste wmurowanie tablicy poświęconej powstańcom styczniowym na ratuszu miejskim w 1938 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Uroczyste wmurowanie tablicy poświęconej powstańcom styczniowym na ratuszu miejskim w 1938 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Order Virtuti Militari przyznany Anastazemu Bittdorfowi przez powstańców listopadowych (awers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Order Virtuti Militari przyznany Anastazemu Bittdorfowi przez powstańców listopadowych (awers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.

Maria i Konstanty Piotrowiczowie

Pomniki nagrobne rodziny Piotrowiczów, fot. P. Augustyniak.
Pomniki nagrobne rodziny Piotrowiczów, fot. P. Augustyniak.

Marianna Piotrowiczowa z Rogolińskich (1834-1863) urodziła się w Kuźnicy Kiedrzyńskiej, była córką Zygmunta, powstańca listopadowego, oraz Ansberty z Badyńskich. Ukończyła pensję żeńską w Wieluniu. Jej mąż, Konstanty Piotrowicz (1833-1863) pochodził z Krzepic, był synem Andrzeja i Ludwiki z Czapskich. Ukończył gimnazjum piotrkowskie i pracował jako nauczyciel szkół elementarnych. Piotrowiczowie zaangażowani byli w działalność patriotyczną i społeczną. Podczas powstania styczniowego aktywni byli w okolicach Chocianowic, a następnie podłódzkiej Radogoszczy. Wstąpili oboje jako ochotnicy do kilkusetosobowego oddziału dowodzonego przez Józefa Dworzaczka. Piotrowiczowie wzięli udział w bitwie pod Dobrą stoczonej z rosyjskim oddziałem Nawrockiego-Opoczyńskiego 24 lutego 1863 roku. Maria poległa w trakcie walk, Konstanty zmarł w kilka dni później w wyniku odniesionych ran. Pochowani zostali na Starym Cmentarzu w Łodzi.

Dorota Samborska-Kukuć

Żołnierze Niepodległej. Na drodze do wolności 1914-1920

Chociaż Polska odzyskała niepodległość na drodze międzynarodowej dyplomacji, to udział polskich żołnierzy w czasie I wojny światowej był niezaprzeczalny. To nie tylko członkowie Legionów, maszerujących pod komendą Austro-Węgierską, ale i weterani walk w armiach zaborczych i Armii Polskiej na Zachodzie, którzy przy pierwszej okazji przedostawali się do kraju, by zasilać szeregi wojska Rzeczypospolitej. Odzyskanej niepodległości trzeba było bronić z dużym wysiłkiem, przede wszystkim przed Armią Czerwoną. 

Wojna polsko-bolszewicka rozstrzygnęła się dopiero w 1921 roku.

Stefan Pogonowski (1895-1920)

Portret Stefana Pogonowskiego, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Stefana Pogonowskiego, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.

Żołnierz Wojska Polskiego, bohater Bitwy Warszawskiej. Uczył się w łódzkim gimnazjum i Wileńskiej Szkole Wojskowej. W czasie I wojny światowej walczył w szeregach rosyjskiej armii (jako dowódca kompanii). Po wybuchu rewolucji bolszewickiej wstąpił do I Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Po rozbrojeniu Korpusu przez Niemców Pogonowski przedostał się do Odessy i wstąpił do 4 Dywizji Strzelców Polskich gen. Lucjana Żeligowskiego, z którą najpierw wrócił do Polski, a potem walczył o Lwów przeciw Ukraińcom. Od lata 1919 roku Pogonowski dowodził batalionem w 28. Pułku Strzelców Kaniowskich, zwanego „Dziećmi Łodzi”). W trakcie bitwy o Warszawę w sierpniu 1920 roku walczył w rejonie Radzymina. W nocy z 14 na 15 sierpnia porucznik Pogonowski po raz ostatni poprowadził swoich żołnierzy do walki. Zginął w trakcie natarcia, które pozwoliło wstrzymać marsz Rosjan w kierunku Warszawy na najbardziej zagrożonym odcinku polskiego frontu. Pośmiertnie został awansowany do stopnia kapitana i odznaczony Krzyżem Srebrnym Orderu Virtuti Militari. 

Robert Witak

Pomnik nagrobny Stefana Pogonowskiego, fot. A. Pankanin.
Pomnik nagrobny Stefana Pogonowskiego, fot. A. Pankanin.

Aleksander Napiórkowski (1890-1920)

Pomnik nagrobny Aleksandra Napiórkowskiego, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Aleksandra Napiórkowskiego, fot. P. Augustyniak.

Działacz PPS i żołnierz Legionów. Studiował na Politechnice w Liège. Tam wstąpił do Związku Strzeleckiego i Związku Młodzieży Postępowo-Niepodległościowej. Był członkiem I Kompanii Kadrowej. Od stycznia 1915 roku służył w 1. Pułku Ułanów Legionów Polskich. Po kryzysie przysięgowym internowany w Szczypiornie. Po ucieczce z obozu został skierowany przez władze PPS do Łodzi, aby zdynamizować działalność tutejszej organizacji. Uczestniczył w rozbrajaniu Niemców w listopadzie 1918 roku. W styczniu 1919 roku zdobył mandat posła na Sejm Ustawodawczy. W 1920 roku został wybrany na członka Rady Naczelnej oraz Centralnego Komitetu Wykonawczego PPS. W lipcu 1920 roku wstąpił jako ochotnik do Wojska Polskiego. Służył początkowo w 1. Pułku Szwoleżerów, a później w 108. Pułku Ułanów. 18 sierpnia 1920 roku, podczas szarży pod Ciechanowem, został ciężko ranny i zmarł tego samego dnia. Początkowo został pochowany w Modlinie. W listopadzie 1920 roku jego doczesne szczątki przeniesiono na Stary Cmentarz w Łodzi. Za działalność niepodległościową i męstwo na polu walki odznaczony został m.in. Orderem Virtuti Militari, Krzyżem Niepodległości z Mieczami, Krzyżem Walecznych.

Dariusz Nowiński 

Geza Rozmus (1898-1980)

Pomnik nagrobny Gezy Rozmusa, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Gezy Rozmusa, fot. P. Augustyniak.

Artysta malarz i pedagog. Syn Polaka i Węgierki, urodzony w Budapeszcie. Po śmierci matki powrócił z ojcem do jego rodzinnego miasta – Lwowa. Mimo kłopotów ze zdrowiem w 1915 roku jako siedemnastoletni chłopak uciekł z domu i wstąpił do Legionów. W wyniku kryzysu przysięgowego internowany na Węgrzech i wysłany na front włoski. W latach 1918-1921 służył w Wojsku Polskim. Brał udział w wojnie polsko-bolszewickiej, za co został odznaczony m.in. Medalem Niepodległości. Życiowe spełnienie odnalazł w malarstwie i nauczaniu w szkołach plastycznych. Po studiach w Szkole Sztuk Plastycznych w Warszawie został cenionym pedagogiem wielu szkół o profilu artystycznym. Od 1957 roku zamieszkał w Łodzi – uczył w Liceum Sztuk Plastycznych.

Alina Jabłońska

Praca u podstaw. Działacze społeczni do 1939 roku

W Królestwie Polskim na przełomie XIX i XX wieku miasta pozbawione były władz samorządowych z prawdziwego zdarzenia, a bieżącą administracją zajmował się prezydent miasta z wąską grupą współpracowników. Budżet Łodzi był bardzo skromny, a droga służbowa w każdej sprawie długa, co oznaczało, że władze pomimo wielu chęci nie mogły rozwiązać problemów trapiących miasto. Wiele zadań spadło na samych mieszkańców, którzy musieli wziąć sprawy w swoje ręce. Edukacja, lecznictwo czy dobroczynność to tylko niektóre z zagadnień, którymi się zajęli. Nazwiska nauczycieli, lekarzy i filantropów były szeroko znane i szanowane.

Julia Lewalt-Jezierska (1840-1910)

Pomnik nagrobny Julii Lewalt-Jezierskiej, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Julii Lewalt-Jezierskiej, fot. P. Augustyniak.

Nauczycielka, właścicielka jednej z najstarszych w Łodzi pensji żeńskich, założonej w 1879 roku. Staranne, wszechstronne wykształcenie uzyskała w Galicji. Następnie z wielkim zamiłowaniem poświęciła się sprawie kształcenia i wychowania dziewcząt. 

Przez 31 lat prowadziła własną szkołę, cenioną za patriotyczną atmosferę oraz wysoki poziom nauczania. Ubogie wychowanki kształciła na własny koszt, nigdy nie odmawiała pomocy potrzebującym.  

Alina Jabłońska 

Ludwik Gundlach (1882-1941)

Portret Ludwika Gundlacha, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Ludwika Gundlacha, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.

Lekarz, działacz niepodległościowy i społeczny. Za działalność patriotyczną w gimnazjum otrzymał „wilczy bilet”. Podczas I wojny światowej działał w Głównym Komitecie Obywatelskim. Współorganizował opiekę zdrowotną dla ludności miasta i żołnierzy. Należał do łódzkiej POW (Polskiej Organizacji Wojskowej). Jako lekarz miejski wykorzystywał swoje wpływy, dzięki czemu uwolnił wielu legionistów z obozów internowania. Ordynator Szpitala im. Anny Marii (obecnie im. J. Korczaka), działacz „Kropli Mleka”. Wybitny pediatra. Darmowo leczył biedne dzieci.

Alina Jabłońska 

Portret Ludwika Gundlacha, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Ludwika Gundlacha, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.
Pomniki nagrobne rodziny Gundlachów, fot. P. Augustyniak.
Pomniki nagrobne rodziny Gundlachów, fot. P. Augustyniak.

Tadeusz Mogilnicki (1879-1940)

Sztandar Towarzystwa Kropli Mleka (rewers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Sztandar Towarzystwa Kropli Mleka (rewers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.

Lekarz, działacz społeczny. Związany przez ponad trzydzieści lat ze Szpitalem im. Anny Marii (obecnie im. J. Korczaka). Jako dyrektor tej placówki rozbudował i wyposażył ją w nowoczesny sprzęt, dbał o dobór pracowników i ich rozwój naukowy. Współzałożyciel pierwszej na ziemiach polskich „Kropli Mleka” (1904), powołanej do walki ze śmiertelnością niemowląt przez propagowanie higieny, szczepienia i zdrowy pokarm. Autor wielu prac naukowych z zakresu pediatrii.

Alina Jabłońska 

Sztandar Towarzystwa Kropli Mleka (awers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Sztandar Towarzystwa Kropli Mleka (awers), fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Tadeusza Mogilnickiego, autor nieznany. Wikimedia Commons.
Portret Tadeusza Mogilnickiego, autor nieznany. Wikimedia Commons.
Medal pamiątkowy Towarzystwa Kropli Mleka, fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Medal pamiątkowy Towarzystwa Kropli Mleka, fot. B. Szafrańska. Ze zbiorów MMŁ.
Pomnik nagrobny Tadeusza Mogilnickiego, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Tadeusza Mogilnickiego, fot. P. Augustyniak.

W służbie miastu i krajowi. Samorządowcy i politycy w latach II Rzeczypospolitej

Entuzjazm związany z odzyskaniem niepodległości w 1918 roku musiał przerodzić się w konkretne działania. Najbardziej logicznym wyborem była działalność polityczna, do której garnęły się szerokie kręgi społeczeństwa. Niestety, podziały na tym polu były olbrzymie, a przeciwne sobie obozy z trudem prowadziły dialog. Działacze zarówno lewicy, jak i prawicy mieli zupełnie różne wizje Polski, a jednak wszyscy chcieli jej dobra. Działania łodzian na polu samorządu miejskiego uznać należy za umiarkowane, jednak przyniosły one wiele trwałych zdobyczy dla mieszkańców miasta.

Aleksy Rżewski (1885-1939)

Kartka żywnościowa (odcinki na cukier i odcinki numerowane bez podania wartości i rodzaju produktu) z wizerunkiem Aleksego Rżewskiego, ok. 1918/1919 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Kartka żywnościowa (odcinki na cukier i odcinki numerowane bez podania wartości i rodzaju produktu) z wizerunkiem Aleksego Rżewskiego, ok. 1918/1919 roku. Ze zbiorów MMŁ.

Działacz polityczny, notariusz, pierwszy prezydent Łodzi w niepodległej Polsce (1919-1923). Początkowo pracował jako robotnik w jednej z łódzkich fabryk. Jeszcze przed rewolucją 1905 roku związał się z PPS (Polską Partią Socjalistyczną). Pod pseudonimem „Przebój” działał w partyjnej bojówce. Kilkukrotnie aresztowany przez władze carskie. 

W latach I wojny światowej zakładał organizacje związkowe i oświatowe dla robotników. Współpracował również z POW (Polską Organizacją Wojskową). W 1919 roku, po zwycięskich dla PPS wyborach, mianowany prezydentem miasta. Przyczynił się walnie do rozbudowy sieci szkół w mieście i upowszechnienia oświaty. W latach 1927-1933 pełnił funkcję starosty łódzkiego, później otworzył własną kancelarię notarialną, którą prowadził do wybuchu II wojny światowej. W listopadzie 1939 roku został aresztowany przez Niemców i uwięziony w obozie na Radogoszczu. Prawdopodobnie 20 grudnia został zamordowany w lasach lućmierskich pod Łodzią.

Robert Witak

Pomnik nagrobny Aleksego Rżewskiego, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Aleksego Rżewskiego, fot. P. Augustyniak.
Wizytówka Aleksego Rżewskiego. Ze zbiorów MMŁ.
Wizytówka Aleksego Rżewskiego. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Aleksego Rżewskiego. Ze zbiorów MMŁ.
Portret Aleksego Rżewskiego. Ze zbiorów MMŁ.
Wspomnienia autorstwa Aleksego Rżewskiego na temat walk o wolną Polskę. Czas powstania: 1931 r. Ze zbiorów MMŁ.
Wspomnienia autorstwa Aleksego Rżewskiego na temat walk o wolną Polskę. Czas powstania: 1931 r. Ze zbiorów MMŁ.

Józef Wolczyński (1880-1954)

Józef Wolczyński jako prezes ŁKS składa gratulacje Antoniemu Gałeckiemu z okazji setnego meczu w barwach ŁKS-u. Pierwszy z prawej Heliodor Konopka, wieloletni prezes ŁKS-u. Ze zbiorów MMŁ.
Józef Wolczyński jako prezes ŁKS składa gratulacje Antoniemu Gałeckiemu z okazji setnego meczu w barwach ŁKS-u. Pierwszy z prawej Heliodor Konopka, wieloletni prezes ŁKS-u. Ze zbiorów MMŁ.

Działacz polityczny, gospodarczy i społeczny. W czasie I wojny światowej członek Głównego Komitetu Obywatelskiego. W wolnej Polsce dyrektor zakładów „I.K. Poznański” przy ul. Ogrodowej (obecnie centrum kulturalne i handlowe „Manufaktura”). 

Pełnił wiele odpowiedzialnych funkcji publicznych, m.in. ministra zdrowia publicznego (1918), posła na Sejm (1930-1935). Politycznie związany z chadecją. Przez wiele lat zasiadał również w Radzie Miejskiej (był jej wiceprzewodniczącym). 

Prezes Związku Majstrów Fabrycznych RP. Aktywnie działał na rzecz łódzkiego sportu jako prezes przyfabrycznego klubu sportowego I.K. Poznański, a w latach 1934-1939 jako prezes ŁKS. Współzałożyciel Teatru Popularnego. Członek wielu stowarzyszeń społecznych i oświatowych, m.in. Towarzystwa Śpiewaczego im. Stanisława Moniuszki. 

Był jednym z najbardziej znanych i zasłużonych postaci międzywojennej Łodzi. 

Alina Jabłońska 

Józef Wolczyński wręcza puchar zawodnikom klubu sportowego I.K. Poznański, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.
Józef Wolczyński wręcza puchar zawodnikom klubu sportowego I.K. Poznański, autor nieznany. Ze zbiorów MMŁ.

Przecław Smolik (1877-1947)

Pomnik nagrobny Przecława Smolika, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny Przecława Smolika, fot. P. Augustyniak.

Lekarz, bibliofil, literat, kolekcjoner, działacz społeczny. Od 1926 roku mieszkał w Łodzi. Początkowo uczył historii w jednym z gimnazjów. Po wyborach samorządowych w 1927 roku został ławnikiem, a następnie kierownikiem Wydziału Oświaty i Kultury w Magistracie (1928-1933). Politycznie związany był z PPS (Polską Partią Socjalistyczną). Dzięki niemu trafiły do Łodzi cenne zbiory rodziny Bartoszewiczów (archiwalia, książki, obrazy), a także unikatowa kolekcja sztuki nowoczesnej zgromadzona przez artystów awangardowej grupy „a.r.” Po pozyskaniu tych zbiorów gruntownie zreformował sieć muzeów miejskich. 

Był współzałożycielem Towarzystwa Bibliofilów w Łodzi.

Alina Jabłońska 

Obrońcy Niepodległej. Żołnierze i konspiratorzy na frontach II wojny światowej

Młode państwo w krótkim czasie zostało postawione w sytuacji zagrożenia swego istnienia. Niestety, II Rzeczpospolita okazała się bezsilna wobec ataku dwóch agresorów we wrześniu 1939 roku. Pomimo dotkliwej klęski i okrutnej okupacji niemieckiej i radzieckiej, wielu Polaków nie godziło się na taki stan rzeczy. Łódź znalazła się w granicach III Rzeszy, co czyniło konspirację niezwykle trudną, ale siatka działała prężnie na terenie Generalnego Gubernatorstwa. Wyjątkowość Polskiego Państwa Podziemnego jest szeroko znana, ale udział łodzian w tym przedsięwzięciu zasługuje na podkreślenie i upamiętnienie.

Edmund Roman Orlik (1918-1982)

Portret Edmunda Orlika, autor nieznany. Wikimedia Commons.
Portret Edmunda Orlika, autor nieznany. Wikimedia Commons.

Żołnierz wojsk pancernych w 1939 roku, architekt. W 1936 roku jako maturzysta zgłosił się do wojska. Skierowano go do szkoły wojsk pancernych. W sierpniu 1939 roku plutonowy podchorąży Orlik został zmobilizowany i skierowany do służby w 71. Dywizjonie Pancernym. W trakcie walk z Niemcami dowodził tankietką TKS. W połowie września pod Pociechą w Puszczy Kampinoskiej zniszczył 3 niemieckie czołgi, a pod Sierakowem trafił 7 kolejnych. Po wojnie został architektem (projektował m.in. gmach Biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego). 

Robert Witak

Zdjęcie Ignacego Płażewskiego przedstawiające budynek  biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego od ul. Narutowicza, ok. 1970 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Zdjęcie Ignacego Płażewskiego przedstawiające budynek biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego od ul. Narutowicza, ok. 1970 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Zdjęcie Ignacego Płażewskiego przedstawiające główne wejście do budynku  biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego od ul. Matejki, ok. 1970 roku. Ze zbiorów MMŁ.
Zdjęcie Ignacego Płażewskiego przedstawiające główne wejście do budynku biblioteki Uniwersytetu Łódzkiego od ul. Matejki, ok. 1970 roku. Ze zbiorów MMŁ.

Janina Żyźniewska (1897-1943)

Janina i Zygmunt Żyźniewscy w 1919 roku, autor nieznany. Ze zborów rodziny D. Wiszniewskiej.
Janina i Zygmunt Żyźniewscy w 1919 roku, autor nieznany. Ze zborów rodziny D. Wiszniewskiej.

Janina Żyźniewska z d. Jezierska urodziła się 22 września 1897 roku w Łodzi. Jej rodzice prowadzili sklep tekstylny. W 1914 roku ukończyła polskie żeńskie Gimnazjum Zofii Pętkowskiej.  W 1919 r. została żoną Zygmunta Żyźniewskiego (1895-1940), żołnierza 1 Korpusu Polskiego gen. Józefa Dowbora-Muśnickiego. Wychowali dwóch synów: Edwarda (1921-1941) i Wiesława (1924-?) – harcerzy, a w okresie okupacji hitlerowskiej żołnierzy ZWZ-AK (Związku Walki Zbrojnej – Armii Krajowej). 

W latach I wojny światowej, wraz z siostrami zaangażowana była w pracę niepodległościową w Lidze Kobiet Polskich Pogotowia Wojennego. Współpracowała także z POW (Polska Organizacja Wojskowa) i legionistami, za co odznaczona została Krzyżem Legionowym (w 1927 roku) oraz Medalem Niepodległości (w 1931 roku). 

W latach II wojny światowej w kamienicy swoich rodziców prowadziła jeden z kluczowych punktów kontaktowych AK Okręgu Łódź. Sama pełniła też kierownicze funkcje w Komendzie Okręgu. Była dwukrotnie aresztowana przez gestapo. 13 października 1942 roku została wywieziona do Oświęcimia, gdzie zmarła 4 stycznia 1943 roku. Odznaczona została pośmiertnie Orderem Virtuti Militari. 

Agnieszka Jędrzejewska

Janina Żyźniewska w latach 30. XX wieku, autor nieznany. Ze zbiorów rodziny D. Wiszniewskiej.
Janina Żyźniewska w latach 30. XX wieku, autor nieznany. Ze zbiorów rodziny D. Wiszniewskiej.
Pomnik nagrobny rodziny Żyźniewskich, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny rodziny Żyźniewskich, fot. P. Augustyniak.

Rodzina Wocalewskich

Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.I Nauka czytania i pisania, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.
Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.I Nauka czytania i pisania, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.

Głową rodu był Bolesław (1856-1924), łódzki nauczyciel i społecznik, autor i wydawca podręczników szkolnych. Jego dzieci przejęły od niego pasję społecznikowską. Córka Maria Wocalewska urodziła się w 1885 roku. Studiowała nauki przyrodnicze na Uniwersytecie Jagiellońskim. Od 1911 roku organizowała ruch skautowy w Łodzi – była m.in. przyboczną 1. Żeńskiej Drużyny Skautek im. Emilii Plater. W latach 1920-1923 pełniła funkcję naczelniczki harcerek, a później wiceprzewodniczącej ZHP i członkini Głównej Kwatery Harcerek. W czasie okupacji niemieckiej kierowała Domem Dziecka Rady Głównej Opiekuńczej. Należała również do Naczelnictwa Szarych Szeregów i konspiracyjnej Komendy Pogotowia Harcerek. Zamordowana przez Niemców 5 sierpnia 1944 roku podczas powstania warszawskiego. 

Jej siostra Zofia Wocalewska urodziła się w 1894 roku. Była inżynierem, absolwentką, Wyższej Szkoły Rolniczej w Warszawie. Była aktywna w harcerstwie. Pełniła funkcję komendantki łódzkich żeńskich drużyn harcerskich Okręgu VI B. W latach 1920-1921 organizowała szpital harcerski dla rannych żołnierzy. W 1923 roku była naczelniczką Głównej Kwatery Żeńskiej ZHP. W latach 1923-1926 należała do Naczelnej Rady Harcerskiej. Po studiach administrowała majątkami ziemskimi. W latach 1924-1933 pełniła funkcję dyrektorki Szkoły Rolniczej w Mokoszynie. Zmarła w 1934 roku w Łodzi. 

Jadwiga Szletyńska z d. Wocalewska urodziła się w 1895 roku. Po wybuchu I wojny światowej prowadziła kuchnię dla bezrobotnych i ich rodzin. W 1920 roku dowodziła Centralą Pogotowia Harcerek oraz dwiema czołówkami sanitarnymi. Wzięła udział w III Powstaniu Śląskim. Harcmistrzyni, komendantka Chorągwi Łódzkiej Harcerek. Jej mężem był hm. Stefan Szletyński, komendant Chorągwi Łódzkiej Harcerzy, mieli pięcioro dzieci. Stefan został zamordowany w Katyniu. Podczas II wojny światowej została wysiedlona z Łodzi. Zamieszkała w Warszawie. W powstaniu warszawskim pełniła służbę przy Komendzie Pogotowia Harcerek. Zamordowana wraz z siostrą Marią 5 sierpnia 1944 roku. Jej dwoje dzieci było harcerzami Szarych Szeregów i żołnierzami Armii Krajowej, uczestniczącymi w powstaniu warszawskim: córka Zofia Rogowska z d. Szletyńska (1925-2012) w Wojskowej Służbie Kobiet na Powiślu, syn Jerzy Szletyński (1927-2015 ) walczył na Żoliborzu (służył w łączności kanałowej).

Grzegorz Nawrot

Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.III Książka do czytania i ćwiczeń/czwarty rok nauki/, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.
Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.III Książka do czytania i ćwiczeń/czwarty rok nauki/, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.
Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.II Książka do czytania i ćwiczeń/drugi rok nauki/, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.
Podręcznik „Strzecha Rodzinna", Cz.II Książka do czytania i ćwiczeń/drugi rok nauki/, wydany nakładem autora B.T. Wocalewskiego, ok. 1919 rok. Ze zbiorów MMŁ.
Pomnik nagrobny rodziny Wocalewskich, fot. P. Augustyniak.
Pomnik nagrobny rodziny Wocalewskich, fot. P. Augustyniak.

O Autorach

Wystawa cyfrowa jest częścią przedsięwzięcia realizowanego przez Muzeum Miasta Łodzi w 2018 roku pod nazwą „Łódzkie Oblicza Niepodległej”.

Redakcja tekstów: dr Kamil Piskała, dr Marcin Szymański

Autorzy tekstów i biogramów: Tomasz Gawroński (TG), Sebastian Glica (SG), Alina Jabłońska (AJ), Agnieszka Jędrzejewska (AGJ), Krzysztof Jakubiec (KJ), Grzegorz Nawrot (GN), Dariusz Nowiński (DN), Cezary Pawlak (CP), Kamil Piskała (KP), Dorota Samborska-Kukuć (DS-K), Joanna Sporczyk-Moskal (JS-M), Marcin Szymański (MS), Tomasz Toborek (TT), Robert Witak (RW)

Współpraca merytoryczna: dr hab. Iwona Jażdżewska (Uniwersytet Łódzki), dr hab. Ewa Klima (Politechnika Łódzka), dr hab. Anna Janiszewska (Uniwersytet Łódzki), Natalia Scegielniak-Glica, Sebastian Glica, Beata Kamińska, Adam Klimczak (Muzeum Miasta Łodzi) 

Opracowanie map: Angelika Jasion, Witold Kuleczko

Zdjęcia pomników na Starym Cmentarzu w Łodzi: Paweł Augustyniak, Katarzyna Worpus-Wrońska, Anna Pankanin

Zdjęcia obiektów ze zbiorów Muzeum Miasta Łodzi, digitalizacja: Bożena Szafrańska

Projekt graficzny wystawy cyfrowej: Michał Szota

Identyfikacja graficzna projektu „Łódzkie Oblicza Niepodległej”: grafixpol

Koordynacja projektu „Łódzkie Oblicza Niepodległej”: Maja Jakóbczyk, Cezary Pawlak

Organizator, patronaty i partnerzy

Loga partnerów

Group Created with Sketch.